Równocześnie z wprowadzeniem w życie (w ramach reformy ustrojowej państwa) samorządu powiatowego (1998 r.), środowisko samorządowe rozpoczęło działania na rzecz utworzenia ogólnopolskiej reprezentacji powiatów i miast na prawach powiatu. Realia, z jakimi przyszło się mierzyć nowo powstałym jednostkom samorządu terytorialnego, związane ze sposobem przekazanych zadań, stanem otrzymanej infrastruktury technicznej poszczególnych instytucji oraz systemem finansowania, potwierdziły obawy, że powiaty czeka bardzo trudna i długotrwała walka o obronę zarówno swojej tożsamości, jak i interesów społeczności lokalnych w nich zamieszkujących.

W środowisku samorządowym powszechnym stało się przeświadczenie o konieczności powołania takiej organizacji, która swym zasięgiem objęłaby terytorium całego kraju, a jednocześnie stała się reprezentatywnym „ciałem” dla wszystkich nowo powstałych samorządów powiatowych.

Ideę utworzenia Związku Powiatów Polskich rozpoczęto realizować powołując Grupę Organizacyjną ZPP. Powołanie to nastąpiło podczas uroczystości przekazania przez Premiera Jerzego Buzka zadań i kompetencji wszystkim starostom powiatów i prezydentom miast na prawach powiatu (23 listopada 1998 r.). Kolejnymi etapami powstawania tej organizacji było Zebranie Założycielskie, które miało miejsce 26 i 27 lutego 1999 r. W efekcie decyzji podjętych na tym spotkaniu, w dniu 17 marca 1999 r., dokonano wpisu do rejestru Sądu Okręgowego w Warszawie stowarzyszenia o nazwie Związek Powiatów Polskich z siedzibą w Warszawie .

W składzie Komitetu Założycielskiego znaleźli się: Jacek Bogucki, Maria Ciesielska, Andrzej Czerwiński, Janusz Dąbrowski, Cezary Dzierżek, Andrzej Grzyb, Adam Janas, Antoni Jankowski, Wiesław Jędrusik, Mieczysław Kasprzak, Elżbieta Lanc, Jan Łopata, Jerzy Mazurek, Stanisław Ożóg, Ryszard Pomin, Adam Sierzputowski, Marek Tramś, Andrzej Wegner, Zbigniew Zabor oraz Grzegorz Zawistowski.

Następnie 28 maja 1999 r. odbyło się I Zgromadzenie Ogólne ZPP, które dokonało wyboru pierwszych władz statutowych Związku.

Głównymi celami, jakie na początku swojego istnienia założył sobie Związek Powiatów Polskich, a które to zapisane zostały w statucie, stały się: wspieranie idei samorządu terytorialnego, integrowanie i obrona wspólnych interesów powiatów, kształtowanie wspólnej polityki, wspieranie inicjatyw na rzecz rozwoju i promocji powiatów, wymiana doświadczeń oraz upowszechnianie modelowych rozwiązań w zakresie rozwoju i zarządzania w powiatach.

Kolejnymi celami zapisanymi w statucie były: prowadzenie oraz wspieranie prowadzonej przez swych członków działalności naukowej, naukowo-technicznej, oświatowej, kulturalnej, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, a także wspieranie inicjatyw społecznych na rzecz ochrony zdrowia i pomocy społecznej oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów.

Wymienione główne cele Związek realizuje poprzez:

• reprezentowanie powiatów na forum ogólnopaństwowym i międzynarodowym,
• inicjowanie i opiniowanie projektów aktów prawnych, dotyczących samorządów terytorialnych,
• propagowanie wymiany doświadczeń w zakresie wykonywanych zadań własnych powiatów i zadań z zakresu administracji rządowej,
• inspirowanie i podejmowanie wspólnych inicjatyw, mających wpływ na rozwój społeczności powiatowych,
• inspirowanie i podejmowanie wspólnych inicjatyw służących społeczno-gospodarczemu rozwojowi powiatów, nawiązywanie kontaktów zagranicznych oraz wymianę naukową i kulturalną,
• prowadzenie pracy informacyjnej, konsultacyjnej i programowej, mającej na celu wspólne rozwiązywanie problemów w zakresie poszczególnych dziedzin działalności samorządu terytorialnego,
• prowadzenie działalności wydawniczej, szkoleniowej i promocyjnej, dotyczącej problematyki Związku i jego członków,
• współdziałanie z organami administracji publicznej, stowarzyszeniami, innymi organizacjami społecznymi oraz środowiskami naukowymi,
• delegowanie swoich przedstawicieli do innych organizacji i instytucji,
• inicjowanie i organizowanie imprez kulturalnych i sportowych.

Siedziba Związku Powiatów Polskich mieści się w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.
Razem z innymi umiejscowionymi tutaj ogólnopolskimi organizacjami pozarządowymi wchodzącymi w skład Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego stworzyła się tu swego rodzaju baza organizacji pozarządowych działających na rzecz reprezentowanych wspólnot samorządowych. Biuro Związku, stanowiące zaplecze organizacyjno-administracyjne, znajduje się w Nowym Sączu. Lokalizacja tego biura poza granicami Warszawy pozwala na racjonalne wykorzystywanie środków budżetowych Związku.